20 grudnia 2006 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ ustanowiło rok 2011 Międzynarodowym Rokiem Lasów. Te najbardziej złożone ekosystemy lądowe odgrywają szczególną rolę, zarówno w skali globalnej naszej planety, jak i decydują o lokalnych układach przyrodniczych.

Sięgając do historii w X wieku lesistość Polski oceniano na blisko 70%, a terytorium naszego kraju pokryte było kniejami i puszczami. Aktualnie po niektórych puszczach zostały tylko nazwy np. Jaktorowska czy Bolimowska. W kolejnych wiekach udział powierzchni leśnej ulegał zmniejszeniu, co wynikało z przeznaczenia gruntów leśnych na cele rolnicze oraz rozbudowę osiedli ludzkich. Kolejny etap rabunkowej gospodarki oraz nadmiernej eksploatacji zasobów drzewnych spowodował, że po II wojnie światowej udział lasów w powierzchni naszego kraju wynosił zaledwie 20,8%.

Zgodnie z zapisami Ustawy o zalesianiu nieużytków z 1936 r. (obowiązującej do 1960 r.) oraz przejęcie przez Skarb Państwa znacznych obszarów, które weszły w powojenne granice naszego kraju przeprowadzono zalesienia na znaczną skalę. W latach 1945–1995 zalesiono ok. 1,3 mln ha gruntów porolnych, co zwiększyło średnią lesistość kraju do ok. 28%. Zgodnie z danymi na koniec 2010 r. lesistość naszego kraju oceniono na 29%. Zwiększeni powierzchni leśnej w znacznym stopniu uwarunkowane było przejęciem dużych areałów użytkowanych wcześniej rolniczo. Według szacunkowych danych do roku 2015 ogółem w skali Polski na cele leśne zostanie przejęte ok. 700 tys. ha. Istotnym problemem w ich zagospodarowaniu jest ich położenie – zdecydowana większość ich położona jest w regionach o dużej lesistości, a na terenach mało lesistych gruntów tych jest niewiele.

W 1995 r. uchwałą z 24 czerwca Rada Ministrów przyjęła do realizacji „Krajowy Program Zwiększania Lesistości”. Założeniem jego było zalesienie 600 tys. ha w okresie od 1995 r. do 2020 r., przy czym 250 tys. ha przypada na grunty Skarbu Państwa, a 350 tys. ha na grunty niepaństwowe (dane Raportu o stanie lasów w Polsce, 2009). Harmonogram prac obejmuje trzy etapy, z których pierwszy (1995-2000) został zrealizowany w 107%, z tym, że na gruntach Skarbu Państwa wykonano 137,8% zamierzeń, a na gruntach niepaństwowych jedynie 76,7%. Na lata 2001–2010 przewidziano zalesienie 100 tys. ha gruntów państwowych i 140 tys. ha (oraz dodatkowo 12 tys. ha zaległości z I etapu) gruntów prywatnych. Trzeci etap, który ma być realizowany w latach 2011–2020 założono zalesienie kolejnych 100 tys. ha gruntów państwowych i 160 tys. ha gruntów prywatnych. W pracach nad Programem dotyczącym zwiększenia lesistości Polski, a zwłaszcza optymalnym rozmieszczeniem przyszłych lasów zgodnie z ekologicznymi zasadami gospodarki leśnej miał również swój udział Instytut Badawczy Leśnictwa.

Ważnym elementem wspomagającym proces zalesiania gruntów prywatnych są dotacje pochodzące z Funduszu Leśnego Lasów Państwowych, Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Budżetu Państwa (ustawa o przeznaczaniu gruntów rolnych do zalesienia). Jednocześnie ważnym źródłem pozyskiwania środków finansowych, cieszącym się dużą popularnością wśród rolników i właścicieli gruntów rolnych są tzw. Programy rolno-środowiskowe, które pozostają w bezpośrednim związku ze Wspólną Polityką rolną oraz Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich. Planowanym efektem Krajowego Programu Zwiększania Lesistości będzie wzrost lesistości kraju do 30%.

Zgodnie z głównym celem polityki leśnej naszego państwa dokumentem przyjętym przez Radę Ministrów w 1997 r. jest „kształtowanie postaw ludzi w stosunku do lasów, tak aby możliwe było zapewnienie ich trwałości i wielofunkcyjności. Wielofunkcyjność lasów zamierza się osiągnąć przez powiększanie obszarów leśnych i polepszanie stanu lasów oraz odejście od dominacji modelu surowcowego na korzyść modelu proekologicznego”…

“Trybuna Leśnika” nr 2/2011

Podstawą prawną finansowania badań naukowych w dziedzinie leśnictwa jest art. 33 ust. 3 pkt. 6 Ustawy o lasach z dnia 28 września 1991 r., w którym czytamy: Dyrektor Generalny w szczególności: inicjuje, popiera i finansuje badania w zakresie leśnictwa oraz nadzoruje wykorzystanie wyników tych badań.

Według szacunkowych ocen Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych w latach 2009 i 2010 poziom finansowania badań leśnych wynosił 26,5 mln zł rocznie. W ub. roku w tej ogólnej kwocie 56% stanowiły koszty tematów badawczych realizowanych przez Instytut Badawczy Leśnictwa.

Wśród istotnych problemów gospodarki leśnej w Polsce dominują tematy naukowo-badawcze związane z hodowlą i użytkowaniem lasu. Szczególną uwagę zajmuje badanie zmienności genetycznej, osobniczej i populacyjnej dla trwałości i rozwoju zasobów leśnych oraz rozwój polskiego modelu szkółkarstwa leśnictwie wielofunkcyjnym (nowoczesne technologie hodowli sadzonek z zakrytym systemem korzeniowym i mikoryzacja sadzonek). Z kolei w zakresie ochrony lasu szczególną uwagę poświęca się Analizie ekonomicznej funkcjonowania ochrony przeciwpożarowej lasu. Z punktu widzenia inwentaryzacji zasobów leśnych szczególną uwagę zwraca się na doskonalenie metod w planowaniu urządzeniowym z wykorzystaniem technik geoinformatycznych i SILP oraz wdrożenie metody SIG (siedliskowego indeksu glebowego) do diagnozowania siedlisk leśnych (…).

W tym okresie badania leśne skoncentrowane były w IBL, zgodnie z zapisami historii według prof. dr. hab. Zbigniewa Sieroty, „w znacznym stopniu z obowiązującą wówczas nakazową gospodarką Lasów Państwowych, zapewnianiem rytmiczności dostaw drewna dla przemysłu, troski o należyty stan zdrowotny drzewostanów. Równocześnie prowadzono jednak także badania dotyczące wypracowania naukowych podstaw procesów wzmagania odporności drzewostanów gospodarczych metodami uprawowymi i hodowlanymi, wykorzystywania zjawisk miko- i bakteriotrofizmu drzew oraz sztucznej mikoryzacji sadzonek, stosowania nawożenia drzew w szkółkach i osłabionych drzewostanach. Pozwalało to na podejmowanie, a także inspirowało nowe badania z zakresu profilaktyki i terapii, a ich efektem było bezpośrednie wdrażanie wyników do praktyki leśnej. Wiele z nich zostało zaktualizowanych i są stosowane do dziś – jako przykłady można wymienić nowoczesny system oceny zagrożenia pożarowego, nowe metody ochrony upraw przed zwierzyną, proekologiczne środki monitoringu i ochrony przed owadami, czy preparat „PgIBL” do ochrony przed hubą korzeni. Uzyskane wyniki i ich umiejętne wykorzystanie przez praktykę leśną w znaczący sposób wpłynęło na wzrost zdrowotności i odporności drzewostanów, na zwiększanie stabilności i trwałości ekosystemów leśnych, na zachowanie leśnej różnorodności biologicznej”…

“Trybuna Leśnika” nr 2/2011

“Niezbędne jest zastosowanie ochrony czynnej przez podjęcie kompleksowych działań obejmujących inwentaryzację istniejących zasobów, wybór populacji do rozszerzonej reprodukcji, poprawę warunków bytowania naturalnych populacji cisa oraz odtworzenia jego zasobów w ekosystemach leśnych, w granicach naturalnego zasięgu“. (“Program ochrony i restytucji cisa pospolitego na terenie Polski“, DGLP, 2006 r.).

Cis jest gatunkiem szeroko rozpowszechnionym w Europie, rośnie głównie na glebach luźnych, w świetlistych i cienistych lasach. Jest on gatunkiem najbardziej cienioznośnym wśród gatunków iglastych i odpornym na zanieczyszczenia środowiska. Drzewo to w Polsce zostało najwcześniej objęte ochroną gatunkową, bo już w 1423 r. Z obawy o całkowite wyginięcie cisa, na mocy Statutu Warckiego, król Władysław Jagiełło chciał ograniczyć eksport jego drewna będącego surowcem do wyrobu dobrej jakości łuków.

Przez terytorium naszego kraju, na styku klimatu oceanicznego i kontynentalnego, przebiega wschodnia granica rozmieszczenia cisa. Najlepsze warunki gatunek ten znajduje w zachodniej Polsce i na Pomorzu oraz w cieplejszych okolicach środkowej części kraju…

„Trybuna Leśnika” nr 1/2011

Lata 70. i 80. XX wieku to okres intensywnych wpływów emisji przemysłowych na stan i zagrożenie lasów na całym kontynencie europejskim. Wówczas w celu oceny zagrożenia ekosystemów leśnych w Zakładzie Ekologii i Ochrony Środowiska Instytutu Badawczego Leśnictwa (aktualnie Zakład Ekologii Lasu) zostały opracowane podstawy merytoryczne metod oceny stopnia zagrożenia ekosystemów leśnych. Autorami tej koncepcji monitoringu technicznego w lasach Polski byli doc. Janusz Wolak i doc. Stanisław Dunikowski.

Celem monitoringu lasów jest ocena ich stanu zdrowotnego oraz wyjaśnienia związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy czynnikami środowiska a stanem lasów oraz dostarczanie danych niezbędnych do formułowania zasad regionalnej, krajowej, jak również europejskiej polityki leśnej i ekologicznej. Monitoring jest prowadzony na stałych powierzchniach obserwacyjnych (SPO) – podstawowych (I rzędu) oraz służących szczegółowym obserwacjom (II rzędu).

Monitoring stanowi obiektywne kryterium oceny stopnia zagrożenia ekosystemów leśnych i jest bazą danych dotyczących zmian środowiska w skali całego kraju. Jednocześnie włącza on lasy polskie w ogólnoeuropejski system zbierania informacji o lasach. Monitoring jest źródłem istotnych informacji, wykorzystywanych przez administrację leśną i państwową zarządzającą ochroną środowiska w kraju do przeciwdziałania niekorzystnym zjawiskom i procesom zachodzącym w lasach…

„Trybuna Leśnika” nr 1/2011

Aktualnie realizowany w gospodarce leśnej wielofunkcyjny model lasu jednoznacznie uwzględnia środowiskowe jego funkcje. Z punktu widzenia ekonomii bardzo łatwo jest wyliczyć i podać wymiar finansowy funkcji użytkowych tzn. produkcji drewna i użytków ubocznych lasu. Cały czas problemem jednak pozostaje rzeczywista wartość funkcji środowiskowych, społecznych i rekreacyjnych.

Według „Raportu o stanie lasów w Polsce 2009” standard przyjęty dla ocen międzynarodowych uwzględniający grunty związane z gospodarką leśną wskazuje, że łączna powierzchnia lasów Polski na koniec 2009 r. wynosiła 9,3 mln ha. Wielkość ta zalicza Polskę do grupy krajów o największej powierzchni lasów (po Francji, Niemczech i Ukrainie) w regionie. Z kolei lesistość Polski wyniosła 30,3% i była niższa od średniej europejskiej (33,8%). Warto podkreślić, że na każdego Polaka przypada 0,24 ha powierzchni leśnej. Jednak jak wskazują statystyki przeciętny nasz rodak bywa w lesie aż kilkadziesiąt razy w roku, a statystyczny Europejczyk – kilka razy.
W w/w Raporcie podano również, że uwzględnianie w gospodarce leśnej ekologicznych i społecznych funkcji lasu, określanych często jako pozaprodukcyjne, znalazło wyraz w wyróżnianiu od 1957 r. lasów o charakterze ochronnym, określanych do 1991 r. jako lasy grupy I. Łączna powierzchnia lasów ochronnych w Lasach Państwowych, według stanu na dzień 31.12.2009 r., wynosiła 3292 tys. ha, co stanowiło 46,6% całkowitej powierzchni leśnej, a przy uwzględnieniu również powierzchni leśnej rezerwatów – 48,3%. Wśród wyróżnianych kategorii największą powierzchnię zajmują lasy wodochronne – 1414 tys. ha, wokół miast – 637 tys. ha, uszkodzone działalnością przemysłu – 531 tys. ha oraz glebochronne – 344 tys. ha. Najwięcej lasów ochronnych wyodrębniono na terenach górskich oraz na obszarach będących pod wpływem oddziaływania przemysłu.
Jak ważne są społeczne funkcje lasu świadczyć może fakt, że w 2009 r. w imprezach edukacyjnych organizowanych przez leśników uczestniczyło blisko 2,6 mln osób. Popularyzacja wiedzy leśnej przez Lasy Państwowe wyraża się również bogatą ofertą turystyczną, z której korzystać mogą wszystkie grupy wiekowe społeczeństwa. Do dyspozycji odwiedzających tereny leśne, pragnących odpocząć po trudach wędrówek po ponad 22 tys. km szlaków pieszych, prawie 21 tys. km szlaków rowerowych i około 3 tys. km szlaków konnych. Odwiedzający polskie lasy mogą zatrzymać się również na ponad 300 leśnych polach biwakowych, 600 miejscach biwakowania i ponad 200 obozowiskach. Zmotoryzowani swoje samochody mogą pozostawić na ok. 1100 parkingach śródleśnych oraz prawie 3 tys. miejscach parkingowych…

„Trybuna Leśnika” nr 12/2010

W dniu 12 października br. w Instytucie Badawczym Leśnictwa w Sękocinie Starym miała miejsce niecodzienna uroczystość. Było to spotkanie członków NSZZ „Solidarność” tej jednostki oraz gości szczególnych, którzy przed laty tworzyli i koordynowali prace tego związku zawodowego resortu leśnictwa. Ze szczytnych kart historii wynika, że już 11 grudnia 1980 r. do NSZZ „Solidarność” w IBL należało 468 osób z ogólnej liczby 571 pracowników.

Przebieg wydarzeń z tamtego okresu i rola leśników solidarnie walczących o nadanie właściwej rangi tej grupie zawodowej były następujące.

Niemal natychmiast po podpisaniu w Gdańsku Porozumienia Sierpniowego, leśnicy przystąpili do negocjacji z Komisją Rządową. Już 2 września 1980 r. w Szczecinie uzgodnili oni tekst porozumienia z Komisją Rządową, której przewodniczył Wiceminister Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego dr Józef Kadryś. Poruszono w nim m.in. takie problemy, jak:

• podkreślenia rangi zawodu leśnika w społeczeństwie w aspekcie rosnących pozaprodukcyjnych funkcji lasów,
• prowadzenia działań organizacyjnych dla usprawnienia funkcjonowania gospodarki leśnej i handlu drewnem,
• wprowadzenia etapów regulacji płac w leśnictwie.

Negocjacje umożliwiły przeprowadzenie w dn. 30 października 1980 r. we Wrocławiu założycielskiego zebrania przedstawicieli „Komitetów Założycielskich” i utworzenie Krajowej Komisji Porozumiewawczej Pracowników Leśnictwa.

W dniu 11 marca 1981 r. w Sękocinie zawarto porozumienie pomiędzy Ministrem leśnictwa i Przemysłu Drzewnego oraz Krajową Komisją Koordynacyjną Pracowników Leśnictwa NSZZ „Solidarność” w sprawie współdziałania i realizacji wniosków oraz postulatów zgłoszonych przez komisje zakładowe. Członkowie „Solidarności” przy IBL uczestniczyli w obradach jako doradcy i eksperci przy opracowaniu i redagowaniu postulatów leśników. Wówczas powstał najważniejszy dokument dotyczący leśnictwa – Porozumienia Sękocińskie. Dokument ten jednoznacznie i wielopłaszczyznowo nakreślił kierunki zmian w gospodarce leśnej i w stosunkach pracy w jednostkach resortu leśnictwa…

“Trybuna Leśnika” nr 11/2010 “Rozpoznany sygnatariusz” (cd.)

W Polsce użytkowanie leśnych surowców niedrzewnych ma wyjątkowo bogate tradycje. W początkach drugiej połowy XX wieku wartość ubocznego użytkowania lasu stanowiła bardzo poważną pozycję w budżecie lasów państwowych, a organizacja użytkowania zasobów surowców niedrzewnych była na stosunkowo wysokim poziomie. Już ponad pół wieku temu prof. Wiesław Grochowski zaproponował tzw. polską koncepcję ubocznej produkcji leśnej, będącą efektem pracy i doświadczeń całych pokoleń leśników. Zakładała ona uznanie jedności procesu produkcji leśnej, w którym powstaje zarówno drewno, jak i wszystkie inne użytki leśne.

Aktualnie istnieje pilna konieczność opracowania nowoczesnych założeń teoretycznych i rozwiązań praktycznych opartych na tej koncepcji, ale uwzględniających bieżące wyniki badań naukowych i doświadczenia praktyki leśnej. Jest to szczególnie istotne, ponieważ współcześnie waga ubocznego użytkowania lasu nie jest właściwie doceniana przez administrację leśną. Obowiązujące regulacje prawne często nie są przestrzegane, zasoby większości potencjalnych użytków niedrzewnych nie są dostatecznie znane, a dane dotyczące wielkości pozyskania poszczególnych surowców nie są w pełni wiarygodne. Mimo, że wielofunkcyjny model lasu i leśnictwa uwzględnia, obok produkcji drewna, wykorzystanie pozostałych użytków, jednak w praktyce nadal są one postrzegane marginalnie.

Zgodnie z definicją FAO (1999), leśne produkty niedrzewne to dobra pochodzenia biologicznego inne niż drewno, pochodzące z lasu, innych terenów zadrzewionych oraz z drzew rosnących poza lasami.

W szerszym rozumieniu, w zakresie ubocznego użytkowania lasu mieści się również prowadzenie plantacji roślin użytkowych (wiklina, choinki, rośliny owocodajne i lecznicze), wypalanie węgla drzewnego w retortach,  pozyskiwanie karpiny przemysłowej, ale także, co ostatnio szczególnie często się podkreśla, korzystanie z pozaprodukcyjnych funkcji lasu, przede wszystkim rekreacyjnych i ochronnych…

“Trybuna Leśnika” nr 11/2010